Termin powszechnie używany w Niemczech na określenie okresu przełomu politycznego i społecznego, który doprowadził do upadku Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD), likwidacji systemu socjalistycznego oraz zjednoczenia Niemiec w latach 1989–1990. W sensie dosłownym oznacza „zwrot” i sugeruje radykalną zmianę kierunku. W debacie historycznej i społecznej funkcjonuje jako skrót myślowy opisujący transformację ustrojową w NRD oraz proces integracji byłych Niemiec Wschodnich ze strukturami Republiki Federalnej Niemiec (RFN).
W powszechnym odbiorze społecznym Wende kojarzy się z pokojową rewolucją 1989 r. – falą protestów obywatelskich, która objęła całą NRD i doprowadziła do otwarcia granicy między wschodnim a zachodnim Berlinem (9 listopada 1989 r.), a w konsekwencji do zjednoczenia państwa niemieckiego (3 października 1990 r.). Ruch obywatelski, inspirowany m.in. działaniami Kościołów protestanckich i środowisk opozycyjnych, miał w dużej mierze charakter oddolny i pokojowy. Manifestacje w Lipsku, Berlinie i Dreźnie, odbywające się pod hasłami „Wir sind das Volk” („My jesteśmy narodem”) i „Keine Gewalt” („Bez przemocy”), odegrały kluczową rolę w delegitymizacji władzy komunistycznej.
Zachodnioniemiecka perspektywa postrzega Wende głównie jako sukces demokracji liberalnej i triumf wolności nad systemem autorytarnym. Interpretacja ta koncentruje się na roli RFN jako wzoru do naśladowania oraz na zjednoczeniu jako historycznym spełnieniu idei jedności narodowej, wyrażanej w preambule Ustawy Zasadniczej. W tej narracji Wende stanowi logiczne zwieńczenie zimnowojennych dążeń do jedności Niemiec oraz potwierdzenie atrakcyjności zachodniego modelu gospodarczego i politycznego. W wymiarze międzynarodowym Wende wpisała się w szerszy proces rozpadu bloku wschodniego, upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej oraz zakończenia zimnej wojny.
Z kolei wschodnioniemiecka perspektywa – bardziej zróżnicowana – obejmuje zarówno doświadczenie emancypacji obywatelskiej, jak i poczucie utraty podmiotowości po 1990 r. Choć Wende przyniosła demokratyzację, wolność słowa i integrację z gospodarką rynkową, to dla wielu wschodnich Niemców oznaczała także utratę stabilności, statusu społecznego i tożsamości zawodowej. W latach 90. XX wieku w regionach wschodnich doszło do masowej likwidacji zakładów pracy (ponad 80% państwowych przedsiębiorstw), gwałtownego wzrostu bezrobocia oraz intensywnej migracji ludności – szczególnie młodych i wykształconych – do zachodnich landów. Pojęcie Abwicklung (likwidacja) zaczęło funkcjonować jako krytyczne określenie postępującej likwidacji instytucji, struktur i symboli NRD. Proces ten prowadził do doświadczenia „deprecjacji” dotychczasowego życia, wiedzy i pozycji społecznej. Dla wielu byłych obywateli NRD sukces zawodowy i życiowy zbudowany w realiach socjalistycznych został unieważniony przez rynek, prawo lub dyskurs publiczny.
Doświadczenia te pozostawiły trwałe ślady w postawach społecznych. Badania socjologiczne wskazują, że wschodni Niemcy częściej niż zachodni wyrażają niskie zaufanie do instytucji państwowych, czują się niedoreprezentowani w życiu publicznym i rzadziej identyfikują się z federalnym państwem niemieckim. Mimo formalnej równości w wielu sferach – od zarobków po dostęp do stanowisk kierowniczych – utrzymują się strukturalne różnice między Ost i West.
Różnice te mają także wymiar polityczny. Partie protestu – początkowo PDS, później Die Linke, a współcześnie AfD – cieszą się szczególnie dużym poparciem w byłych landach NRD. Ich popularność wynika często z potrzeby sprzeciwu wobec „zachodniego” establishmentu, ale jest także pokłosiem społecznych skutków Wende, która dla części obywateli nie oznaczała spełnienia marzeń o wolności, lecz utratę poczucia zakorzenienia i osiągniętego w dotychczasowym życiu statusu.
Dyskusje o skutkach Wende pozostają żywe również ponad trzy dekady po zjednoczeniu. W debacie publicznej coraz częściej pojawiają się postulaty uznania i uhonorowania biografii pokolenia NRD bez ich deprecjonowania. Równocześnie trwa refleksja nad tym, jak zbudować rzeczywistą jedność społeczną (innere Einheit) – nie tylko prawną i instytucjonalną, lecz także symboliczną i kulturową.
W historiografii niemieckiej trwają spory o znaczenie i ocenę Wende. Część badaczy zwraca uwagę na siłę ruchu obywatelskiego i jego potencjał demokratyczny, który został zneutralizowany przez szybki proces Anschlussu NRD przez RFN. Inni podkreślają konieczność i nieuchronność takiej formy zjednoczenia wobec upadku gospodarczego i politycznego wschodnioniemieckiego państwa. W tym sensie Wende jest pojęciem nie tylko historycznym, lecz także politycznym, a jego interpretacja zależy od przyjętej perspektywy, doświadczeń pokoleniowych oraz tożsamości regionalnej. (AK)
Zob. Jeden kraj, dwa społeczeństwa? Niemcy 20 lat po zjednoczeniu
Film dokumentalny OSW: Niemcy Wschodnie 34 lata po zjednoczeniu
Podcasty OSW: Sukces AfD i BSW w Saksonii i Turyngii. Co po wyborach?