Pojęcie Sonderweg – niemieckiej drogi specjalnej – odnosi się do idei zakładającej, że rozwój społeczno-polityczny Niemiec odróżniał się od kursu, który obrały inne europejskie państwa, zwłaszcza Francja i Wielka Brytania, co ostatecznie doprowadziło do panowania narodowego socjalizmu. W XIX wieku koncepcja ta miała pozytywny wydźwięk – odwoływano się do niej jako gwarancji sprawnego, scentralizowanego państwa zdolnego do reform niezależnie od presji społecznej. W późniejszym okresie, po doświadczeniu nazizmu, została ona odczytana jako „modernizacyjne opóźnienie”, które utrudniło rozwinięcie kultury demokracji i stało się jednym z czynników katastrofy dziejowej. Wskazano, że pruska biurokracja i dynastia oparły się demokratyzacji, co doprowadziło do trwałego deficytu modernizacji politycznej i osłabiło potencjał rozwoju demokracji parlamentarnej, a upadek Republiki Weimarskiej tylko potwierdził te tezy. Prusko-centryczne elity dążyły do utrzymania monstrualnego skrojonego państwa utrudniającego tworzenie społeczeństwa obywatelskiego.
Jako cechy Sonderweg wymienia się: industrializację, opór elit wobec demokracji i liberalizmu, specyficzny monarchiczno-autorytarny model państwa (w tym prawo wyborcze), niedojrzałość Republiki Weimarskiej i jej destrukcję przy minimalnym zakotwiczeniu w społeczeństwie obywatelskim, a wreszcie totalitarny kulminacyjny efekt – nazizm, który to z kolei doprowadził do wojny i podziału Niemiec.
Metafizyczny wymiar Sonderweg ciekawie opisała Helena Jędrzejczak (zob. Metafizyka państwa – deutsche Sonderweg i Dietrich Bonhoeffer), wskazując, że niemieckie myślenie o państwie miało charakter niemal teologiczny. Państwo – ukształtowane jako Rzesza – nie było tylko instrumentem politycznym, lecz formą sacrum, zbawczej misji, „filarem świata”. W kontekście Reichstheologie państwo utożsamiano z kontynuacją Świętego Cesarstwa Rzymskiego, a Niemcy uważano za odpowiedzialne za rolę światowego katechona. Sucha narracja potoczna o „odrębnej drodze” ustępuje głębi opowieści teologiczno-filozoficznej, która budowała poczucie historycznego powołania i moralnego przywileju. W tej perspektywie wyróżnienie Sonderweg staje się mitologiczną kategorią niemieckiego sposobu myślenia o władzy i państwowości – historyczną ścieżką i przekleństwem zarazem.
Koncepcja Sonderweg łączy historiografię i historię idei, ukazując zarówno historyczne błędy, jak i duchowe korzenie niemieckiej polityki. To kategoria wielopłaszczyznowa: historyczna, kulturowa, polityczna i teatralna, wpływająca nie tylko na kształt politycznych struktur państwa, lecz także na mentalność elit i jednostek. To zarazem narzędzie refleksji o przeszłości Niemiec oraz ostrzeżenie o cenie budowania państwa bez demokratycznego zakorzenienia. (AK)