Grupa NB8 a inne formaty współpracy na rzecz bezpieczeństwa regionu Morza Bałtyckiego

Po pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę oraz akcesji Finlandii i Szwecji do NATO nowej dynamiki nabrała współpraca państw nordyckich (Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia, Szwecja) i bałtyckich (Estonia, Litwa, Łotwa) w ramach nordycko-bałtyckiej ósemki (NB8). O ich zbliżeniu w ostatnich latach decydują zbieżne interesy w zakresie wspierania Ukrainy, sankcji przeciw Rosji, wzmacniania bezpieczeństwa regionalnego, współpracy energetycznej oraz polityki wschodniej. Równocześnie występują między nimi różnice w obszarze obronności, wynikające z planów regionalnych NATO i koncentracji państw nordyckich na kooperacji we własnym gronie w formacie Rady Nordyckiej czy NORDEFCO.

NB8 pozostanie raczej ekskluzywnym formatem nordyckiej piątki i bałtyckiej trójki, połączonych postrzeganiem się jako małe państwa i dążeniem do tworzenia nordycko-bałtyckiej „marki”. Wpływa to na ich brak zainteresowania stałym otwarciem grupy na inne kraje. Rozbudowie stosunków Polski z państwami nordycko-bałtyckimi mogą służyć zarówno zacieśnianie relacji bilateralnych oraz współpraca wojskowa w ramach NATO, jak i ożywienie kooperacji w ramach Rady Państw Morza Bałtyckiego, w formacie NB8+PL oraz w zrekonfigurowanej Grupie B9, rozszerzonej o państwa nordyckie.

Punkty wspólne NB8

Od 1990 r. NB8 przeszła drogę od narzędzia wspierania przez państwa nordyckie procesu euroatlantyckiej integracji Litwy, Łotwy i Estonii po platformę koordynacji działań i realizacji wspólnych interesów, w szczególności w obszarze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa^[1]. Format jest wygodny dla małych i podobnie myślących państw regionu, które mogą zademonstrować wspólne stanowisko w kluczowych kwestiach.

Intensyfikacja współpracy w formacie NB8 nastąpiła pod wpływem pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę. W ostatnich trzech latach nordycko-bałtyckie konsultacje dotyczyły m.in.: wspierania Ukrainy i Mołdawii, zaostrzania sankcji przeciw Rosji i tzw. flocie cienia, wzmacniania północno-wschodniej flanki NATO, zwalczania operacji hybrydowych i zwiększania odporności na zagrożenia niemilitarne, energetyki (państwa nordyckie i bałtyckie połączone są kablami telekomunikacyjnymi, energetycznymi i rurociągiem) czy działań wobec Białorusi i Gruzji. Państwa NB8 zobowiązały się też do wspólnego wyposażenia i wyszkolenia jednej ukraińskiej brygady.

W formacie tym odbywają się obecnie szczyty przywódców państw, spotkania ministrów spraw zagranicznych oraz obrony, sekretarzy stanu i parlamentarzystów, a nawet wspólne wizyty w państwach trzecich. Co roku współpracy nordycko-bałtyckiej przewodniczy inna stolica – w 2025 r. jest nią Kopenhaga. Państwa NB8 prezentowały także wspólne oświadczenia w Zgromadzeniu Ogólnym i Radzie Praw Człowieka ONZ. W tym formacie ministrowie spraw zagranicznych odwiedzali Ukrainę i Mołdawię. Konsultacje obejmowały również sytuację na Bliskim Wschodzie czy Indo-Pacyfiku – tu najwyrazistszym przykładem wspólnych działań była wizyta ministrów spraw zagranicznych NB8 w Nowym Delhi w lutym 2024 r.^[2] NB8 rozwija też kooperację ad hoc z innymi państwami lub grupami państw – m.in. Polską, Niemcami, Holandią, Wielką Brytanią i USA. W planowaniu tego typu spotkań widać preferowanie stolic sprawujących przewodnictwo. W 2024 r. występująca w tej roli Szwecja, nastawiona na zacieśnianie współpracy w obszarze bezpieczeństwa z Polską, zapraszała na spotkania NB8 polskiego ministra spraw zagranicznych i premiera^[3]. W kwietniu br. grupa NB8 po raz pierwszy spotkała się z przedstawicielami Trójkąta Weimarskiego na szczeblu ministrów spraw zagranicznych; do roku 2021 odbywały się z kolei coroczne spotkania nordycko-bałtyckiej ósemki i Grupy Wyszehradzkiej (NB8+V4).

Współpraca nordycko-bałtycka w obszarze obronności rozwija się zwłaszcza dwustronnie oraz w NATO. Ryga i Kopenhaga współtworzą wielonarodowe dowództwo Dywizji Północ (MND-N), podporządkowane dowództwu Korpusu Północ–Wschód (MNC NE) w Szczecinie. Dowództwu MND-N podlegają siły Sojuszu rozlokowane na Łotwie – m.in. rotujące bataliony duński i szwedzki (norweska kompania była aktywna na Litwie)^[4]. Z kolei Tallinn i Helsinki współpracują w szczególności w domenie morskiej w Zatoce Fińskiej w wymiarze militarnym i ochrony podwodnej infrastruktury krytycznej^[5]. Firmy nordyckie uczestniczą też w procesie modernizacji sił zbrojnych państw bałtyckich. Największe kontrakty to dostawy norweskich naziemnych systemów obrony powietrznej NASAMS dla Litwy oraz wyposażenie wojsk lądowych Łotwy w fińskie transportery opancerzone Patria 6×6 montowane w Valmierze. Ważnym dostawcą dla wojsk lądowych państw bałtyckich jest szwedzki Saab (granatniki przeciwpancerne, mobilne zestawy obrony powietrznej bardzo krótkiego zasięgu)^[6].

Nordycko-bałtycki protokół rozbieżności

Wspólna linia NB8 w sprawach Rosji i konieczności wzmacniania jej odstraszania wynika z przyjęcia optyki Litwy, Łotwy i Estonii przez państwa nordyckie po lutym 2022 r. Wcześniej, nawet w obliczu rosyjskiej aneksji Krymu i rosnącej agresywności Moskwy, istniał nordycko-bałtycki dwugłos. Dania długo wykluczała scenariusz ewentualnego ataku Rosji na państwa bałtyckie, koncentrując się na wojskowych operacjach pozaeuropejskich. Szwecja zwlekała z odbudową swojego potencjału militarnego i pozostawała poza NATO. Bezaliansowa Finlandia opowiadała się za budową środków zaufania z Moskwą oraz utrzymywała z nią rozbudowane kontakty polityczne i gospodarcze – w energetyce i handlu. Wszystkim krajom nordyckim zależało na konstruktywnej współpracy z Rosją w Radzie Arktycznej.

Choć czasy nordycko-bałtyckiego rozdźwięku w obszarze bezpieczeństwa należą już do przeszłości^[7], to państwa nordyckie nadal na pierwszym miejscu stawiają kooperację obronną we własnym gronie w ramach NORDEFCO. Po przystąpieniu Finlandii i Szwecji do NATO nordycka współpraca obronna ma zmierzać w kierunku wojskowo zintegrowanego, regionalnego filaru Sojuszu w ramach planowania obronnego na obszarze Europy Północnej^[8]. Obejmuje to m.in. uzyskanie zdolności do dowodzenia wspólnymi operacjami, usprawnienie przyjmowania wojsk sojuszniczych (HNS) i mobilności wojskowej, a także wzmocnienie interoperacyjności poprzez wspólne ćwiczenia oraz zakupy uzbrojenia i sprzętu. Znakiem rozpoznawczym nordyckiej współpracy wojskowej stały się przede wszystkim duże i zaawansowane ćwiczenia sił powietrznych Arctic Challenge. Finlandia i Szwecja aktywnie zabiegały o włączenie do natowskiego regionalnego planu obronnego dla Europy Północnej obejmującego pozostałe państwa nordyckie^[9]. Za jego realizację będzie odpowiadać Sojusznicze Dowództwo Sił Połączonych (JFC) NATO w Norfolk w USA. Obecnie oba nowe kraje członkowskie podlegają JFC Brunssum (Holandia), podobnie jak Estonia, Łotwa, Litwa, Polska i Niemcy, ale otrzymały już zgodę Komitetu Wojskowego Sojuszu na „przeniesienie” pod dowództwo w Norfolk. W Norwegii powstanie wspólne nordyckie dowództwo operacji powietrznych, a w Finlandii – podporządkowane pod JFC Norfolk wielokorpusowe dowództwo komponentu lądowego sił NATO w oparciu o dowództwo fińskich wojsk lądowych w Mikkeli.

Granica rejonów odpowiedzialności JFC Norfolk i JFC Brunssum będzie przebiegała na Bałtyku, a zadaniem Sojuszu będzie łączenie planów obrony północnej i południowo-wschodniej części regionu w ramach wspólnego teatru operacyjnego^[10]. Dążenie Finlandii i Szwecji do zmiany podporządkowania w strukturze dowodzenia NATO niekiedy negatywnie odbierano w państwach bałtyckich – głównie w Estonii – jako dzielenie regionu, potencjalne redukowanie nordyckiego zaangażowania w ich obronę oraz wzmacnianie wsobnych tendencji nordyckich. Kraje nordyckie i bałtyckie dyskutują więc obecnie o zacieśnieniu współdziałania w procesie planowania obronnego Sojuszu (NDPP) czy zintegrowanej obrony powietrznej^[11].

Regionalny tygiel współpracy

NB8 to jedna z wielu platform kooperacji w regionie Morza Bałtyckiego, gdzie funkcjonuje kilka nakładających się formatów polityczno-wojskowych. Pod egidą Londynu działają Połączone Siły Ekspedycyjne (JEF), w których skład – obok Wielkiej Brytanii oraz państw nordyckich i bałtyckich – wchodzi jeszcze Holandia. JEF powstały w 2014 r., zaprojektowane jako wielodomenowe siły szybkiego reagowania „podobnie myślących” krajów (do 10 tys. żołnierzy). Choć były przewidziane jako siły reagowania kryzysowego poza Europą, to ich geograficznym środkiem ciężkości jest dziś region nordycko-bałtycki, północny Atlantyk i Arktyka; JEF odbywają regularne ćwiczenia wojskowe w obszarze Morza Bałtyckiego^[12]. Pierwsze operacyjne aktywowanie Połączonych Sił Ekspedycyjnych miało miejsce w listopadzie 2023 r. w odpowiedzi na uszkodzenie fińsko-estońskiego gazociągu Balticconnector. Państwa JEF chcą też rozwijać współpracę z Ukrainą. W maju br. wystosowały do Kijowa zaproszenie do „wzmocnionego partnerstwa” z JEF^[13].

Londyn przewodniczy także Grupie Północnej, która ukonstytuowała się w 2010 r., czyli konsultacjom ministrów obrony oraz szefów sztabów Wielkiej Brytanii, państw nordyckich i bałtyckich, Holandii, Niemiec i Polski poświęconym sprawom bezpieczeństwa w Europie Północnej (z uwzględnieniem regionu Morza Bałtyckiego)^[14]. Spotkania te służą również koordynacji stanowisk w NATO. Ostatnie odbyło się w Kopenhadze w listopadzie 2024 r., wzięli w nim udział minister obrony i minister strategicznych gałęzi przemysłu Ukrainy. Omawiano na nim przede wszystkim dalsze wsparcie militarne dla Kijowa i współpracę z ukraińskim przemysłem zbrojeniowym^[15].

Część państw regionu należy też do Bukareszteńskiej Dziewiątki (B9), czyli formatu konsultacji przywódców państw wschodniej flanki NATO (Polska i kraje bałtyckie) przed szczytami Sojuszu. W czerwcu 2024 r. w spotkaniu B9 w Rydze uczestniczyli po raz pierwszy premier Szwecji i prezydent Finlandii. Stanowiska Węgier, Słowacji i częściowo Bułgarii wobec Rosji i Ukrainy sprawiają, że pozostali członkowie B9 mają obecnie bardziej zbieżne interesy bezpieczeństwa ze Sztokholmem i Helsinkami niż z Budapesztem i Bratysławą, co wywołuje pytania o przyszłość tego formatu^[16]. W wyniku wyborów prezydenckich w Rumunii i zbliżających się wyborów parlamentarnych w Czechach wspólnota interesów B9 może ulec dalszej erozji.

Forum grupującym wszystkie państwa regionu poza Rosją jest Rada Państw Morza Bałtyckiego (RPMB), w której przewodnią rolę odgrywają ministrowie spraw zagranicznych (członkiem Rady jest też Unia Europejska). Rosja wystąpiła z organizacji w maju 2022 r. (po uprzedniej decyzji Rady o jej zawieszeniu w marcu 2022 r.). Do tej pory RPMB koncentrowała się na współpracy kulturalno-edukacyjnej, „miękkim” bezpieczeństwie (m.in. przeciwdziałaniu handlowi ludźmi) i zrównoważonym rozwoju. Swój sekretariat ma w Sztokholmie, dysponuje on budżetem w wysokości 2,5 mln euro rocznie. Organ wspiera prace grup roboczych RPMB i zarządza kilkunastoma projektami. Jej kierunek działań wytycza rotacyjna roczna prezydencja sprawowana przez kolejne państwa członkowskie. 1 lipca br. funkcję tę przejmie od Estonii Polska.

Perspektywy współpracy w regionie Morza Bałtyckiego

Najbliższe lata przyniosą dalsze zacieśnianie kooperacji państw nordyckich i bałtyckich. Grupa NB8 najprawdopodobniej będzie w coraz większym stopniu politycznym „konsorcjum” małych państw razem promujących swoje interesy i podkreślających regionalną „markę” poprzez wspólne działania – przede wszystkim w polityce zagranicznej w ramach organizacji międzynarodowych, ale też wobec większych graczy. Przykładem są relacje z USA – z jednej strony wspólny głos NB8 może stać się istotnym narzędziem przekonywania Białego Domu co do konieczności utrzymania amerykańskiej obecności wojskowej na północno-wschodniej flance NATO. Z drugiej – NB8 to jeden z kanałów wsparcia dyplomatycznego dla Danii w kontekście roszczeń USA względem Grenlandii. W okresie intensywnych konsultacji w sprawie europejskiego bezpieczeństwa i wojny na Ukrainie format NB8 może być również częściej wykorzystywany jako przepustka do grona europejskich decydentów, jak w przypadku szczytu paryskiego 17 lutego br., gdzie państwa nordyckie i bałtyckie reprezentowała premier Danii Mette Frederiksen (państwo to przewodniczy obecnie NB8). Grupa ta nie będzie jednak zainteresowana przyjmowaniem kolejnych członków, takich jak postrzegana jako państwo średniej wielkości Polska, których udział zaburzałby jej dynamikę wewnątrz.

Organizacją, która w przyszłości może odgrywać większą rolę we współpracy nordycko-bałtyckiej w zakresie przeciwdziałania rosyjskiej aktywności hybrydowej w regionie – łącząc państwa nordyckie i bałtyckie z większymi graczami, takimi jak Polska i Niemcy – może być poszukująca dla siebie nowych zadań w warunkach wojny na Ukrainie i zmieniającej się sytuacji bezpieczeństwa regionalnego RPMB. Mogłaby ona przyczynić się do wzmocnienia kooperacji i zintegrowanego podejścia do zwalczania zagrożeń hybrydowych w regionie Morza Bałtyckiego, choć wymagałoby to przeformatowania jej dotychczasowej działalności. Zapostulowano to w opublikowanym 16 maja br. raporcie na temat przyszłości RPMB^[17]. Jego autorzy proponują jej przekształcenie na szczeblu strategicznym w organizację dialogu o bezpieczeństwie w regionie (a tym samym grupę wpływu w UE i NATO, która na poziomie politycznym mogłaby szybko reagować na poważne incydenty). Na szczeblu operacyjnym zaś RPMB mogłaby ewoluować w organ koordynujący przeciwdziałanie rosyjskiej aktywności hybrydowej (zob. Aneks 1). W deklaracji z 16 maja ministrowie spraw zagranicznych państw RPMB poparli „ducha raportu”, uznając potrzebę jej reformy poprzez wzmocnienie dialogu i kooperacji w obszarze bezpieczeństwa^[18]. Podpisane w tym samym dniu przez nich i przedstawiciela UE memorandum o ochronie podwodnej infrastruktury krytycznej na Bałtyku skupia się na przeciwdziałaniu rosyjskiej „flocie cienia” i lepszym zabezpieczeniu kluczowej infrastruktury w regionie (zob. Aneks 2)^[19]. Przed rozpoczynającą się 1 lipca polską prezydencją w RPMB stoi więc zadanie stopniowego przekształcania organizacji.

O nordycki wektor, niezależnie od perspektyw dalszego udziału w formacie Węgier czy Słowacji, może zostać poszerzona Bukareszteńska Dziewiątka (B9), od 2015 r. koordynująca państwa wschodniej flanki przed szczytami NATO. 27 maja w Wilnie odbyło się spotkanie ministrów transportu państw B9 i nordyckich (N5) z udziałem przedstawicieli UE i NATO. Omawiano na nim projekty infrastruktury krytycznej o znaczeniu obronnym, współpracę w zakresie mobilności wojskowej czy odporność na zagrożenia hybrydowe, w tym zagłuszanie sygnału GPS. Z kolei na 2 czerwca w Wilnie zaplanowano pierwszy szczyt B9 z udziałem wszystkich krajów nordyckich na szczeblu głów państw i szefów rządów.

Aneks 1. Wybrane rekomendacje raportu Ilvesa–Landsbergisa na temat przyszłości RPMB